Бэс ыйын 27 күнүгэр Хаҥалас Өктөмүгэр базаланан олорор Лихановтар уһаайбаларыгар “Саха сиригэр кымыс кыынньарыы сытыы кыһалҕалара” диэн ааттаах төгүрүк остуол тэрилиннэ. Манн кымыс оҥорооччулар, ТХМ, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтиттэн, Ил Түмэнтэн, олохтоох научнай институт учуонайдара кытыннылар. Төгүрүк остуолу “Туймаада” агропромышленнай холдинг тэрийэн ыытта.

Кымыс Байбал. Фото Aartyk.Ru

Саха кымыһын сөргүппүт, биэни төгүрүк сыл ыан кымыс көөнньөрөн суон сураҕырбыт киһинэн Павел Васильев, норуот ааттаабытынан Кымыс Байбал буолар. Энтузиаст, пропагандист бу мунньахха эмиэ кэлбит. Кини көҕүлээн билигин Саха сиригэр биэ ыыр уонна кымыс оҥорор уонтан тахса хаһаайыстыба баар буолла диэн фермер Марк Лиханов бүгүн кэпсээтэ. Марк Прокопьевич уһаайбата Өктөмҥэ Хаҥаласка баар, кини биир идэлээхтэрин ыҥыран саҥа ньыманан биэни ыырын көрдөрдө. Урут биэни бэл  -50 кыраадыска таһырдьа, сиэрдийэ кыбытыкка киллэрэн илиинэн ыыллара.

М.П.Лиханов биэ ыыр. Фото Aartyk.Ru

Бастаан Марк Лиханов биэ ыыр аппарааттаах тутуутун көрдөрдө. Аппараатын башкирдартан атыыласпыт, илиинэн ыырдааҕар сынньалаҥ уонна икки төгүл элбэх үүтү ыыр буолбут. Атын хаһаайыстыбалар билигин да таһырдьа сиэрдийэ кыбыыккаҕа киллэрэн биэлэрин ыыр эбиттэр. “Сылгы мөхcө сылдьар, аны буорун табыйан кэбиһэр, инньэ гынан сыыйа турар сирэ намтаан, чуут сытан эрэ ыыбыт”, –  диэн күлүстүлэр. Онон Марк Прокопьевич бэркэ толкуйдаабыт диэн биир идэлээхтэрэ тимир кыбыыкканы сүрдээҕин сэргээтилэр, тутан-хабан көрдүлэр.

Светлана Давыдова, Константин Толкачев, Людмила Лиханова, Афанасий Владимиров. Фото Aartyk.Ru

Лихановтар сылгыларын базатыгар Башкирия Курултайын салайааччытын Константин Толкачевы эмиэ аҕалбыттар.   Ыалдьыты Ил Түмэн солбуйар бэрэссэдээтэлэ, уруккута Хаҥалас улууһун баһылыга  Афанасий Владимиров арыаллыы сылдьар. Владимиров этэринэн кини эмиэ сылгы иитиитигэр кыттыгастаах, “Эргистэр” диэн сылгыһыттар холбоһуктарыгар баар эбит.

Лихановтар далларыгар алгыс сиэрэ-туома. Фото Aartyk.Ru

Башкирдар Саха сиринээҕэр икки төгүл аҕыйах сылгылаахтар эрээри, Россияны барытын кымыһынан хааччыйан олороллор диэн эттилэр. Казахстаҥҥа башкирдар кымыстарын эмиэ сөбүлээн атыылаһалларын билэбин. Онон Россияны таһынан урукку Сойуус дойдуларыгар эмиэ экспортыыллар эбит.

Биэни күҥҥэ биэстэ ыыбыт диэн Лихановтар этэллэр. Сылы быһа ыыбыт, арай от кэмигэр эрэ тохтуубут дииллэр. Эрдэ 11 биэни ыы сылдьыбыттар, билигин алтаны хааллардыбыт, мэччирэҥмит бүттэ, хара буорунан көрө сытар диэн Марк Прокопьевич кэпсиир. Үүттээх-үүтэ суох биэ диэн сыымайдыыллар эбит, элбэхтик ыатахха биэ үүтэ киирэр диэн кини этэр. Биир биэ күҥҥэ илиинэн ыыр эрдэххэ 4-5 лииэтэрэни биэрэрэ үһү, билигин аппараатынан ыан 7-8 лиитэрэҕэ тиэрдибиттэр. Автодойканан ыабыттара үс сыл буолбут.  “Олох сынньалаҥ”, – диэн хайгыыр.

Лихановтар барыта 97 сылгыны туталлар, онтон 87-тэ биэ, быйыл төрүөх үчүгэй, арааһа 80%-тан тахсарбыт буолуо диэн хаһаайын ааҕынар.

Оттон кымыс оҥорор ньыманы аҕабыттан утумнаабытым диэн этэр: “Аҕам сааһын тухары колхуос, сопхуос кладовщигынан үлэлээбитэ, кымыс кыынньарар дьарыктааҕа. Мин 2000 сыллаахха крестьянскай хаһаайыстыба тэриммитим, 2007 сылтан биэ ыан кымыстаан саҕалаабытым”.

Лихановтар кымыстарын уруу, дьоро тэрийээччилэргэ атыылыыллар эбит. Ону таһынан: “Алгыска сүрдээҕин ылаллар”, – диэн этэр.  Кымыс оҥорооччуларга, биэ ыаччыларга анал субсидия суох, арай сылгы төбөтүгэр харчы көрүллэр. “Улахан көмө”, – диэн Марк Лиханов этэр.

Екатерина Стручкова, кымысчыт. Фото Aartyk.Ru

Ол гынан баран, кымыс оҥорор производство сайдарыгар кымыс туһунан ылыллыбыт республиканскай сокуон үлэлиэхтээх, сокуон туоларыгар харчы көрүллүөхтээх диэн кымысчыттар туруорсаллар. Кырдьык, кымыс оҥоруу – омук интэриэһэ, онон судаарыстыба таһымыгар өйөннөҕүнэ эрэ сайдар кыахтаах.

Саха сиригэр 2013 сылтан ылата Туймаада ыһыаҕар Кымысчыттар  улахан фестиваллара тэриллэр. Дьиҥинэн, бу салааҕа үлэлиир дьону оччо сыл тухары анал программа оҥорон өйүүр-үбүлүүр үлэ барыахтаах этэ да, сыарҕа хоҥноро олус бытаан эбит.

Холобур, батарыы чааһыгар Марк Лиханов биэс сылы быһа  оҕо тубдиспансерын биэ үүтүнэн хааччыйа сылдьыбыт. Онтон кэлин сокуон, ирдэбил кытаатан дуогабардарын тохтоппуттар. “Меркурий” диэн үүт хаачыстыбатын мэктиэлиир маркировка сыанатын үгүс производитель уйунар кыаҕа суох. Ол иһин кымысчыттар бу төгүрүк остуолга уопсай тэрилтэ тэринэн, Саха сирин кымыһын барытын биир лаобраторияҕа туттаран, биир тэрилтэ иһинэн маркировкалаан, биир ааттаан-суоллаан (бренд), этикеткэлээн таһаарыахха диэн этии килэрдилэр. Маннык ситиминэн дьаһаныы наадатын туһунан эрдэ Aartyk.Ru суруйан турар. Ол этии, хата, дьоҥҥо кыым сахпыт диэн үөрүөх тустаахпыт. Оччотугар атыылаһааччы да дьон сээбэҥнээбэккэ, дьэ, бу дьиҥнээх биэ үүтүттэн кымыс диэн эрэллээхтик  атыылаһыах этибит.

Поликарп Васильев, кымысчыт Фото Aartyk.Ru

Өссө биир кымысчыт кэпсиир: “Николай Прокопьевич Старостин Мэҥэ Хаҥалас баһылыгынан олорон, өйөөн хас да сылы быһа Хаптаҕайдааҕы оҕо тубсанаторийын биэ үүтүнэн хааччыйбыппыт. Биэ үүтэ сэллиги адьас кыайар. Мин бэйэм биэ үүтүн иһэн ыарахан ыарыы буулаабытын үтэйбитим”. Биэ үүтэ, кымыс туһатын туһунан ЯНИИСХ учуонайдара уонна Национальнай медицинэ киинин иһинэн тэриллибит федеральнай таһымнаах регионнарынан ас-үөл уратытын чинчийэр киин быраастара кэпсээтилэр. Битэмиинэ, араас минераллара, туһалаах бактериялара туох да аһара баһаам эбит. Аны саха сылгыта көҥүл көччүйэр, айылҕабыт ураты сүмэһиннээх отунан аһыыр.  Онон соҕуруу,  хотоҥҥо турар химиянан аһыыр сылгытааҕар үүтэ – өлбөт мэҥэ уутун кэриэтэ абыраллаах. Розаида Гудуева, Саха сиринээҕи Ас технологиятын киинин салайааччыта, бу билигин атыылынар быырпахпытынан оҕолорбутун, ыччаппытын арыгыһыт буоларга организмнарын үөрэттибит диэн этэн киһини дьиксиннэрдэ. Аһытыытыттан тутулуктаах буолуохтаах диэн сэрэйиэххэ сөп. Уопсайынан кымысчыттар үчүгэй реклама суох диэн суҥхараллар. “Туох да туһата суох кока-кола утаҕын хайдах курдук рекламалыылларый? Дьиҥнээхтик киһи этигэр-хааныгар туһалаах биэ кымыһын итинник ньыманан рекламалыахха, пропагандалыахха наада!”.

Төгүрүк остуол кыттыылаахтара. Фото Aartyk.Ru

Учуонайдар Екатерина Романова, Надежда Тарабукина, Михаил Неустроев бу кэпсэтиигэ кытыннылар.  “Омуктар чуолаан саха кымыһын аһытыытын көрдүүллэр”, – диэн этэллэр.  Микроэлеменэ, туһалаах бактерията элбэҕин иһин саха аһытыытын күндүргэтэллэр эбит. Бэйэлэрин киэннэрэ быдан аҕыйах уонна судургу бактериялаах эбит.

Ил Түмэн депутата, быраас Светлана Давыдова биэ үүтүн уонна кымыһын ыллыҥ да балыыһаларга киллэрэр кыаллыбат, эмтээх остуол (лечебный стол) испииһэгэр киллэрэргэ Доруобуйа харыстабылын   министиэристибэтин өттүттэн утумнаах үлэ барыахтаах. Биллэн турар, ол биир күнүнэн оҥоһуллубат, бэйэтэ туспа хас да сыллаах үлэни эрэйэр, клиническай бэрэбиэркэ, чинчийии кэнниттэн биирдэ докумуоннанан баран киллэриллэр быраабылалаах. Ону ол диэбэккэ үлэни саҕалыахха наада диэн этэр.

Итини таһынан кымысчыттар кымыс иһэрдэн эмтиир, реабилитационнай дьоҕус санаторийдар, лааҕырдары үгүөрү соҕустук тэрийэр буоллар  диэн баҕа санааларын эттилэр. Туризм да салаатын быһыытынан бэркэ сайдыах этэ диэн эрэнэ саныыллар уонна эдэр утумнааччыларга олус наадыйалларын этэллэр: “Сааһырдыбыт, солбук наада”.

Кэпсэтии бэрт сэргэхтик, сорох сиринэн сытыытык барда. Ол эрээри дьыала оннуттан сыҕарыйарыгар кэпсэтии түмүктээх буолуохтаах диэн Мария Христофорова, төгүрүк остуол модератора, “Ил Тумэн” хаһыат салайааччыта, сөпкө бэлиэтээн эттэ. Кымысчыттар наар өйүүр киһилэрин “Туймаада” агрохолдинг салайааччытын Петр Ефремовы бэлиэтээтилэр: производственниктары, учуонайдары, депутаттары, быраастары, ситэриилээх былаас салайааччыларын ситимнээн улахан кэпсэтиини күөртээбитигэр махтаннылар.

Петр Ефремов уонна Константин Толкачев. Фото Aartyk.Ru

Онон, кэпсэтии түмүгүнэн, правительствоҕа, тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтигэр, атын эппиэттэх тойоҥҥо-хотуҥна анаан мунньахха кыттыбыт дьон этиилэрин сурукка тиһэн ыыттылар. Итини барытын истэн-көрөн олорбут Александр Атласов, Ил Тумэн аграрнай боппуруостарын быһаарар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, уруккута ТХ миниистирэ, тугу эмэ дьаһанар-хамсанар ини. *** Туйаара НУТЧИНА, Aartyk.Ru

Источник: Aartyk.ru